SÖZCÜKTE YAPI

 

Kök (İsim Kökleri – Fiil Kökleri)

1. İsim (Ad) Kökleri 2. Fiil (Eylem) Kökleri 3. Sesteş Kökler 4. Ortak Kökler

Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük parçasıdır. Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru ekler çıkarılır, kalan bölüm köktür.

Örnek(ler)

» dur         -ak-lar-ı-mız-dan

    Kök

Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her şeyi attıktan sonra elimizde kalan, daha fazla parçalayamayacağımız “dur-“, bu sözcüğün köküdür.

Kökün Özellikleri

 1.  Kök, sözcüğün başındadır.

Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır.

 

 2.  Kök, ek alırken yapısal değişikliğe uğramaz.

Kök, tabi olunan; ek, tabi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır:

 >  Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar:

ben -> bana         sen -> sana

 3.  Kök, sözcüğün tamamıyla anlam ilişkisi taşımalıdır.

Örnek(ler)

» balıkçılar

Kök

Bu sözcüğü incelediğimizde anlamlı en küçük parçanın “bal” sözcüğü olduğunu görüyoruz. Ancak “bal”, kelimenin tamamıyla anlam ilişkisi taşımadığı için bu sözcüğün kökü olamaz. Bu yüzden kelimenin tümüyle anlam ilişkisi bulunan “balık” sözcüğü bu sözcüğün köküdür.

 >  Kökler, isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır:

 

Kök Kavram Haritası

 

 

1. İsim (Ad) Kökleri

Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.

Örnek(ler)

» at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap…

» “içimizden” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası “iç” sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden “içimizden” sözcüğünün kökü isim köküdür.

 >  İsim kökleri “-mak / – mek” mastar ekini almazlar.

Örnek(ler)

“kalemlik” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü “kalem” sözcüğüdür.

“kalem” sözcüğüne “-mek” veya “-mak” eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle “kalem” sözcüğü ad köküdür.

 >  Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır.

Örnek(ler)

cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız…

2. Fiil (Eylem) Kökleri

İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri “-mak / – mek” mastar ekini alabilen köklerdir.

Örnek(ler)

» aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-…

» “sevgi” sözcüğünün kökü “sev”dir. “sev” sözcüğüne “-mek” ekini getirdiğimizde “sevmek” olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için “sev-” fiil köküdür ve  “sevgi” fiil köklü bir sözcüktür.

» “solungaç” sözcüğünün kökü olan “solu” sözcüğü “-mak” eki alarak “solumak” olabilir. Bu nedenle “solungaç” sözcüğü fiil köklüdür.

NOT: Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “mak, mek” diye okunur. Örneğin “yırt–” fiil kökü  “yırtmak” olarak okunur.

UYARI:  Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolu sözcüğün köküne  “-mak / – mek” mastar eki getirip denemektir.

Örnek(ler)

» “gözlük” → kökü “göz”dür → mastar eki eklersek “gözmek” olur → “gözmek” sözcüğü anlamsız olduğu için “göz” isim köküdür.

“geçit” → kökü “geç”tir → mastar eki eklersek “geçmek” olur→ “geçmek” sözcüğü anlamlı olduğu için “geç” fiil köküdür.

 

Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir.

3. Sesteş Kökler

Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.

Örnek(ler)

» Bahçeye büyük bir çukur kazın.

cümlesindeki “kazın” sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.

» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış.

Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan “kaz” sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır

UYARI: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

SESTEŞ KÖK           İSİM                                      FİİL

gül       →        gül       çiçek, bitki                              gül-      gülmek

yaz      →        yaz      mevsim adı                             yaz-     yazı yazmak

kan      →        kan      vücuttaki kırmızı sıvı              kan-     inanmak

var       →        var       mevcut, bulunan                     var-      ulaşmak

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi sesteş kökler arasında anlam ilgisi yoktur.

4. Ortak Kökler

Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.

ORTAK KÖK                      İSİM               FİİL

göç      →                    göç                  göç-

tat        →                    tat                    tat-

şiş        →                    şiş                    şiş-

boya    →                    boya                boya-

   

 

» Ali’nin kırmızı boyası var.

                             İsim

 

» Ali odasını boyadı.

                       Fiil

Yukarıdaki verilen örneklerin bir biri ile anlam bağı vardır. İki boya sözcüğü de birbiriyle anlam olarak ilişkilidir.

UYARI: Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark:  Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.

Ek (Yapım Ekleri – Çekim Ekleri)

1.Yapım Ekleri

2. Çekim Ekleri (Çokluk Eki, Hâl Ekleri, İlgi Ekleri, İyelik Ekleri, Eşitlik Ekleri, Kip Ekleri, Şahıs Ekleri)

Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek ya da sözcüklerde yeni sözcük üretmek amacıyla kullanılan seslere / hecelere ek denir.

Türkçede Eklerin Özellikleri

 1.  Sözcüklere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni sözcükler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez.

 2.  Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar. Bu yüzden eklendikleri hece ya da sözcükteki ünlülere göre ses değişimine uğrarlar. Örneğin, belirli geçmiş zaman kipi eki bu bağlamda (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü) olarak karşımıza çıkar. Ancak -yor, -ken, -ki, -leyin, -mtrak ve -gil ekleri ses değişimine uğramaz.

 3.  Ekler kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır. Yalnız, “mi” soru eki her zaman ayrı yazılır.

 >  Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:

 

Ek Kavram Haritası

1. Yapım Ekleri

Sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Kısacası yapım eki, adından da anlaşılacağı gibi, sözcüklerden yeni sözcük yapım işini yapar.

Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir.

 >  Yapım ekleri dörde ayrılır:

1.1. İsimden İsim Yapım Ekleri

İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir.

Örnek(ler)

»  tuz                                      –          luk                    à  tuzluk

 

 

  İsim kökü                                         İsimden İsim Yapım Eki

 

» sanat                                    –          çı                     à sanatçı

 

    İsim kökü                                       İsimden İsim Yapım Eki

 

» -lik: zeytinlik, şekerlik, suluk, insanlık, kardeşlik

» -li: köylü, nişanlı, renkli, mavili, bilgili, görgülü

» -siz: evsiz, huysuz, akılsız, işsiz, parasız

» -cil: evcil, otçul, bencil

» -cık: kızılcık, arpacık, kulakçık, kitapçık

» -daş: meslektaş, vatandaş, arkadaş, sesteş

» -inci: üçüncü, beşinci

» -msı: acımsı, ekşimsi

» -sal: kumsal, evrensel

» -ıt: yaşıt

» -tı: horultu cıvıltı

 

Kaynak: KarikaTürkçe Dersi Facebook Sayfası

1.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri

İsim kök veya gövdelerine gelerek fiil oluşturan eklerdir.

Örnek(ler)

»  garip                       –                      se-

 

    İsim kökü                                       İsimden Fiil Yapım Eki

 

» kan                           –                      a-

 

   İsim kökü                                        İsimden Fiil Yapım Eki

 

» -le: başla-, suçla-, sula-, terle–

» -al: azal-, çoğal-, düzel–

» -l: doğrul-, sivril–

» -a: kana-, yaşa-, türe-, boşa–

» -da: fısılda-, horulda-, gürülde–

» -at: yönet-, gözet–

» -kır: fışkır-, haykır–

» -lan: evlen–

» -laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş–

» -(a)r: morar-, karar-, yaşar–

» -se: önemse-, garipse–

 

1.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklerdir.

Örnek(ler)

»  as                            –                      kı

 Fiil kökü                                            Fiilden İsim Yapım Eki

» kork                         –                      u

 Fiil kökü                                            Fiilden İsim Yapım Eki

» -im: seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim

» -gi: vergi, sevgi, görgü, bilgi, örgü, sergi, algı, atkı

» -gın: dalgın, kızgın, bilgin, durgun, salgın

» -ı / -i: yazı, doğu, batı, gezi, tartı

» -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, yapıcı, geçici, kurucu

» -ca: düşünce, eğlence

» -ecek: giyecek, yakacak, açacak

» -ak: yatak, kaçak, durak,

» -ga: bölge, bilge, süpürge,

» -gan: çalışkan, unutkan, çekingen

» -gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç

» -ik: kesik, açık, göçük, kırık

» -ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin,

» -nç: gülünç, basınç,

» -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,

» -(e)r: gelir, gider, okur,

» -maca: bulmaca, kesmece

» -sel: görsel, uysal, işitsel

» -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek

» -ış: dikiş, yürüyüş

» -ıt: geçit, yakıt, ölçüt

» -ma: dondurma, danışma

» -mak: çakmak, ekmek

» -tı: belirti, kızartı

 

 

 

1.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Fiil kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklerdir.

Örnek(ler)

»  kov                         –                      ala-

  Fiil kökü                                           Fiilden Fiil Yapım Eki

» gez                           –                      dir-

  Fiil kökü                                           Fiilden Fiil Yapım Eki

» -t: yürüt-, anlat-, ağlat–

» -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür–

» -dır: yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur–

» -(ı)l: atıl-, yazıl-, çözül-, sorul–

» -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın–

» -ele: kovala-, itele–

» -ı: kazı-, sürü–

» -msa: anımsa-, gülümse–

 

2. Çekim Ekleri

Sözcüklerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir. Çekim ekleri, kelimenin biçimini değiştirir; anlamını değiştirmez. Eklendiği sözcüğe yeni bir anlam kazandırmaz.

Çekim ekleri, sözcüklerin diğer sözcüklerle bağ kurmasını; sözcüklerinin cümlede görev almasını; hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri sözcüklerin cümle kuruluşunu gerçekleştirmesini sağlar. 2. tekil kişi emir kipiyle kurulan tümcelerin (Atla. Koş. Bak. Ye. …) haricinde hiçbir tümce, çekim eki olmadan kurulamaz.

Örnek(ler)

Okul git         >     Okul-a git-(i)yor–um            →    Okula gidiyorum.

Ağaç dal kır   >     Ağaç-ın dal-ı-(n)ı kır-dı–lar   →    Ağacın dalını kırdılar.

 >  Çekim ekleri, getirildikleri kelimenin türüne göre, isim (ad) çekim ekleri ve fiil (eylem) çekim ekleri olmak üzere iki öbekte incelenir:

2.1. İsim (Ad) Çekim Ekleri

İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, eylemlere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.

 >  İsim çekim ekleri şunlardır:

1. Çokluk Eki

2. Durum (Hâl) Ekleri

3. İlgi (Tamlama) Ekleri

4. İyelik (Aitlik) Ekleri

5. Eşitlik Ekleri

 

2.1.1. Çokluk (Çoğul) Eki (-lar / -ler)

İsimlerin sayı bakımından birden çok olduğunu belirtir.

Örnek(ler)

» Martılar kanat çırptı gökyüzüne.

» Şehirler beton yığınına döndü.

 >  Çokluk eki, eklendiği sözcüğe çokluk anlamı dışında farklı anlamlar da kazandırır.

Örnek(ler)

» Türkler köklü milletlerdendir. (“millet” anlamı)

» Beş yaşlarında bir çocuğu var. (“yaklaşık” anlamı)

» Bu akşam Bülent Beyler bize gelecekler. (“aile” anlamı)

» Sabahları spor yaparım. (“her” anlamı)